I SA/Op 433/14

Uzasadnienie

Skarżąca M. K. reprezentowana przez pełnomocnika radcę prawnego T. J. pismem datowanym na dzień 27 listopada 2013 r. i nadanym w urzędzie pocztowym w tej samej dacie wniosła do Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie skargę o wznowienie postępowania sądowego, zakończonego prawomocnym wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego Ośrodek Zamiejscowy we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2003 r. sygn. akt I SA/Wr 1769/02, oddalającym skargę na decyzję Izby Skarbowej w Opolu z dnia 7 maja 2002 r. w przedmiocie ustalenia wysokości zryczałtowanego podatku dochodowego za 2000 rok od dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodu.

Postanowieniem z dnia 30 kwietnia 2014 r. wydanym w sprawie sygn. akt II FSK 3782/13 Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie przekazał sprawę do rozpoznania Wojewódzkiemu Sądowi Administracyjnemu w Opolu jako miejscowo i rzeczowo właściwemu.

W skardze o wznowienie postępowania sądowego pełnomocnik skarżącej jako podstawę prawną wskazał przepisy art. 270, art. 272 § 1 i 2, art. 275, art. 276 i art. 279 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2012 r. poz. 270 ze zm. – dalej jako: "p.p.s.a.") oraz art. 190 ust. 1 i 4 Konstytucji RP. Wyjaśnił, że podstawą skargi o wznowienie jest wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 lipca 2013 r. o sygn. akt SK 18/09, stwierdzający niekonstytucyjność przepisu, który stanowił podstawę wydanego wyroku, tj. art. 20 ust. 3 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2012 r., poz. 361, 362, 596, 769, 1278, 1342, 1448, 1529 i 1540), w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1998 r. do 31 grudnia 2006 r.

Pełnomocnik skarżącej dodał, że wymieniony wyrok Trybunału Konstytucyjnego został ogłoszony w Dzienniku Ustaw z dnia 27 sierpnia 2013 r. poz. 985, co oznacza, że wnosząc skargę w dniu 27 listopada 2013 r. strona zachowała trzymiesięczny termin do jej wniesienia.

W ocenie pełnomocnika w przedmiotowej sprawie nie ma natomiast zastosowania pięcioletni termin przewidziany w art. 278 p.p.s.a., a to z tej przyczyny, że skarżąca była pozbawiona możności działania. Przesłanka wznowieniowa zaistniała bowiem dopiero po wydaniu wyroku przez Trybunał Konstytucyjny. W konsekwencji strona była pozbawiona możności działania, gdyż wcześniej nie mogła złożyć skargi o wznowienie postępowania, jako że nie istniała przesłanka do wznowienia. Ponadto stwierdzono, że skarga o wznowienie postępowania w tej sprawie została wniesiona przed upływem 5 lat od chwili złożenia skargi konstytucyjnej w roku 2009 w sprawie SK 18/09. W ocenie skarżącej wynikająca z art. 190 Konstytucji RP powszechna moc wiążąca orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego sprawia, że wszczęcie postępowania ze skargi konstytucyjnej przerywa bieg przedawnienia możliwości złożenia skargi o wznowienie postępowania nie tylko dla wnoszącego skargę, ale i dla stron, w stosunku do których wydano orzeczenia czy decyzje oparte na przepisie uznanym następnie za niekonstytucyjny. Taki charakter prawny orzeczenia trybunalskiego zdaniem pełnomocnika skutkuje koniecznością przyjęcia rozszerzającej wykładni po to, aby nie doszło do ograniczenia lub pozbawienia strony możliwości skorzystania z prawa do skutecznego wznowienia postępowania. Taką sytuację można przez to uznać za mieszczącą się w wyjątku przewidzianym w art. 278 p.p.s.a. w jego części wskazującej, że terminu pięcioletniego nie stosuje się w sytuacji, gdy strona była pozbawiona możliwości złożenia skargi z zachowaniem owego pięcioletniego terminu. W ocenie pełnomocnika za dopuszczalnością przyjęcia rozszerzającej wykładni art. 272 p.p.s.a. opowiedział się NSA w uchwale z dnia 28 czerwca 2011 r. sygn. akt II GPS 1/10. Pełnomocnik wskazał też na piśmiennictwo przemawiające, jego zdaniem, za zasadnością zaprezentowanego stanowiska.

Wojewódzki Sąd Administracyjny zważył, co następuje:

Skarga o wznowienie postępowania sądowego podlega odrzuceniu jako wniesiona po upływie pięcioletniego terminu określonego w art. 278 p.p.s.a.

Stosownie do art. 280 § 1 p.p.s.a. w pierwszej kolejności obowiązkiem Sądu było zbadanie, czy skarga o wznowienie została wniesiona w terminie i czy opiera się na ustawowej podstawie wznowienia.

W myśl art. 272 § 1 p.p.s.a. strona może żądać wznowienia postępowania, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. W takim wypadku skargę o wznowienie postępowania wnosi się w terminie trzech miesięcy od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego.

Termin ten został przez skarżącą zachowany, skoro skarga o wznowienie została nadana w urzędzie pocztowym w dniu 27 listopada 2013 r.

Jednakże kolejne ograniczenie czasowe do wniesienia takiej skargi wynika z art. 278 p.p.s.a., zgodnie z którym po upływie lat pięciu od uprawomocnienia się orzeczenia nie można żądać wznowienia, z wyjątkiem przypadku, gdy strona była pozbawiona możności działania lub nie była należycie reprezentowana. Te dwie ostatnie podstawy wznowieniowe zostały określone w art. 271 § 1 pkt 2 p.p.s.a. Zgodnie z tym przepisem, można żądać wznowienia z powodu nieważności, jeśli (...) strona nie była należycie reprezentowana albo jeżeli wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona możliwości działania (...).

Skarga wniesiona po upływie pięcioletniego terminu przewidzianego w art. 278 p.p.s.a., oparta na wszelkich innych podstawach wznowieniowych, niż przytoczone wyżej: pozbawienia możności działania i braku należytej reprezentacji, jest niedopuszczalna i zgodnie z art. 280 § 1 tej ustawy podlega odrzuceniu.

Sąd w tym miejscu z urzędu zauważa, że skarżąca reprezentowana przez tego samego pełnomocnika w tym samym dniu (27 listopada 2013 r.) wniosła równocześnie inną skargę o wznowienie postępowania w tej samej sprawie, czyli zakończonej prawomocnym wyrokiem NSA O/Z we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2004 r. I SA/Wr 1769/02, skierowaną do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu, który postanowieniem z dnia 13 stycznia 2014 r. sygn. akt I SA/Wr 2168/13 skargę tę odrzucił (postanowienie dostępne na stronie internetowej NSA www.orzecznictwo.nsa.gov.pl, podobnie jak dalsze powoływane orzeczenia). W uzasadnieniu nie podzielił argumentacji strony o braku podstaw do stosowania w niniejszej sprawie pięcioletniego zawitego terminu (art. 278 p.p.s.a.).

Podzielając w całości przedstawioną w tymże postanowieniu argumentację odnoszącą się do tej ostatniej kwestii, Sąd orzekający w tej sprawie wskazuje w ślad za WSA we Wrocławiu, że "zgodnie z art. 271 pkt 2 p.p.s.a. pozbawienie strony możliwości działania musi być skutkiem "naruszenia przepisów prawa", a ponadto "nie można (...) żądać wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się orzeczenia niemożność działania ustała". Nie chodzi tu zatem o jakiekolwiek pozbawienie strony możności działania, ale tylko o takie, które jest skutkiem naruszenia przepisów prawa. W doktrynie podkreśla się, że naruszenie prawa odnosi się do naruszenia przez sąd prawa procesowego w postępowaniu zakończonym orzeczeniem, którego dotyczy skarga o wznowienie (zob. R. Hauser, M. Wierzbowski (red.), Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Komentarz, wyd. 2, C.H.Beck, 2013 r., Legalis).

Niemożność działania, czyli niemożność obrony swych praw, jest pozbawieniem możliwości podejmowania w procesie czynności procesowych. O pozbawieniu strony możliwości działania można mówić wtedy, gdy nie dano jej w ogóle możliwości działania. W innych przypadkach zachodzi tylko utrudnienie działania, co nie uzasadnia wznowienia postępowania (por. wyrok WSA z Warszawie z 20 grudnia 2005 r. III SA/Wa 2866/05, Lex 188424; wyrok WSA w Warszawie z 9 lipca 2009 r. II SA/Wa 1428/08, Lex 541571).

W orzecznictwie sądowym utrwalone jest stanowisko, że skarżący, powołując się na brak możliwości działania, winien wskazać konkretne przepisy prawa, wskutek których naruszenia został pozbawiony możności obrony oraz że zachodzi związek przyczynowy między naruszeniem prawa procesowego a pozbawieniem go możliwości działania (por. postanowienie NSA z 10 stycznia 2012 r. II OSK 2637/11). Oznacza to, że aby doszło do pozbawienia strony możliwości działania, muszą zostać spełnione łącznie trzy przesłanki: w sprawie doszło do naruszenia przepisów postępowania, strona została pozbawiona możności działania bez własnej winy oraz bezpośrednią i wyłączną przyczyną pozbawienia strony możności działania było naruszenie przepisów prawa (wyrok NSA z 25 kwietnia 2012 r. II OSK 2557/11)".

Zgodzić się nadto należy z zaprezentowanym przez WSA we Wrocławiu w powołanym postanowieniu z dnia 13 stycznia 2014 r. poglądem wskazującym na błędne przekonanie strony, że przez niemożność wznowienia postępowania sądowoadministracyjnego została ona pozbawiona możności obrony swoich praw, przy równoczesnym niewykazaniu przez nią, jakie przepisy procesowe zostały naruszone przez Sąd oraz jaki jest związek przyczynowy między naruszeniem przepisów, a pozbawieniem jej prawa do czynnego udziału w postępowaniu. Skarżąca nie odniosła się w ogóle do tego, czy w toku postępowania objętego skargą o wznowienie Sąd uniemożliwił jej podejmowanie czynności procesowych.

Nie można zgodzić się z argumentacją, że w niniejszej sprawie nie ma zastosowania pięcioletni termin zawity do złożenia skargi o wznowienie postępowania z tej przyczyny, że wyrok Trybunału zapadł już po upływie tegoż termin, liczonego od daty wydania prawomocnego orzeczenia (art. 57 ust. 1 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (Dz. U. Nr 74, poz. 368 ze zm.). Zgodnie z tym przepisem, pięcioletni termin na wniesienie skargi o wznowienie postępowania sądowego zakończonego ww. wyrokiem, upłynął w dniu 4 czerwca 2008 r. i nie było podstaw w niniejszej sprawie do odstąpienia od jego stosowania.

Sąd nie podziela twierdzenia skarżącej o konieczności przyjęcia wykładni rozszerzającej wspomnianego art. 278 p.p.s.a. wykładanego w związku z art. 190 ust.1 i 4 Konstytucji RP. Ustawodawca w treści art. 278 p.p.s.a. jednoznacznie przewidział graniczny termin, w którym można wystąpić o wznowienie postępowania sądowoadministracyjnego. Od powyższego terminu przewidział dwa wyjątki, które w rozpatrywanej sprawie nie zaistniały. Należy podkreślić, że instytucja wznowienia postępowania pozwala na podważenie prawomocnego orzeczenia, stąd też przyczyny usprawiedliwiające jej zastosowanie muszą mieć charakter wyjątkowy oraz odpowiednio dużą wagę. Skarga o wznowienie postępowania jest dopuszczalna w określonych przez prawo procesowe terminach i ze względu na to, że służy wyłącznie od prawomocnego orzeczenia, tych unormowań nie można w żadnej mierze interpretować w sposób rozszerzający. Termin określony w art. 278 p.p.s.a. ma charakter bezwzględny i rozpoczyna bieg w chwili uprawomocnienia się orzeczenia, przeciwko któremu skierowana jest skarga o wznowienie postępowania. Jak wskazał NSA w postanowieniu z dnia 20 lutego 2014 r., II FSK 3786/13, którego pogląd Sąd w składzie rozpoznającym tę sprawę podziela, "zasadniczą funkcją terminu oznaczonego w art. 278 p.p.s.a. jest ustanowienie bezwzględnej granicy czasowej, po upływie której skarga o wznowienie nie może być skutecznie wniesiona. Jego brak z uwagi na sposób określenia terminu początkowego skutkowałby tym, że stan niepewności, co do możliwości podważenia prawomocnego orzeczenia mógłby trwać ad infinitum. Wskazać należy także na zapewnienie pewności obrotu prawnego, której mają służyć przepisy proceduralne. Chodzi bowiem także o zagwarantowanie wszystkim podmiotom stosunków prawnych niezbędnej stabilizacji. Zasada ograniczonej w czasie kontroli w trybie nadzwyczajnym orzeczenia sądu administracyjnego, cieszącego się walorem prawomocności z uwagi na postanowienia art. 170 p.p.s.a., służy ochronie ogólnego porządku prawnego i chroni przed wielokrotnym rozstrzyganiem tych samych spraw".

W rezultacie nie można zgodzić się z argumentacją skarżącej, iż zastosowany art. 278 p.p.s.a. w sposób odpowiadający jego literalnemu brzmieniu narusza prawo strony do wznowienia postępowania sądowoadministracyjnego i wskazane wzorce konstytucyjne".

W ocenie Sądu brak jest także podstaw do przyjęcia wykładni art. 278 p.p.s.a. w sposób odmienny od powyżej zaprezentowanej z uwagi na treść powołanej w skardze o wznowienie uchwały składu siedmiu sędziów NSA z dnia 28 czerwca 2010 r. II GPS 1/10. Przede wszystkim treść tej uchwały odnosi się do zagadnień innej natury, niż kwestie proceduralne, w tym wiążące się z zachowaniem określonego terminu do "sanacji" orzeczeń wydanych na podstawie przepisów uznanych następnie za niekonstytucyjne. Wynika to jednoznacznie z brzmienia samej uchwały jak też z jej uzasadnienia, przez co szersze przytaczanie stanowiska NSA w tym zakresie Sąd uznaje za zbędne. Na użytek niniejszej sprawy, a to w związku z argumentacją zawartą w skardze o wznowienie postępowania, należy w ślad z powołaną uchwałą podkreślić, że choć art. 190 ust. 4 Konstytucji RP stwarza możliwość ponownego rozpatrzenia danej sprawy na podstawie zmienionego stanu prawnego, ukształtowanego w następstwie orzeczenia Trybunału, która jest traktowana jako podmiotowe, konstytucyjne prawo uprawnionego, to jednak "środki, dzięki którym cel ten ma być zrealizowany, Konstytucja pozostawiła do unormowania w poszczególnych procedurach, przyznając ustawodawcy swobodę ich doboru. W konsekwencji pojęcia "wznowienie postępowania", którym ustrojodawca posłużył się w art. 190 ust. 4 Konstytucji, nie należy rozumieć w sensie technicznym, tak jak posługują się nim przepisy proceduralne (wznowienie sensu stricto). Chodzi tu bowiem o wszelkie środki prawne, dzięki którym można osiągnąć efekt w postaci ponownego rozstrzygnięcia sprawy, według stanu prawnego po wyeliminowaniu niekonstytucyjnych przepisów (wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z 11 czerwca 2002 r., sygn. akt SK 5/02, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 41; z 9 czerwca 2003 r., sygn. akt SK 12/03, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 51; z 27 października 2004 r., sygn. akt SK 1/04, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 96). Dlatego też ustrojodawca zdecydował, że sposób i zakres wzruszania orzeczeń, rozstrzygnięć i decyzji musi odpowiadać charakterowi poszczególnych postępowań i unormowania szczegółowe pozostawił przepisom proceduralnym rządzącym poszczególnymi dziedzinami prawa".

Odwołując się do utrwalonego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego NSA we wspomnianej uchwale wskazał następnie, że choć art. 190 ust. 4 Konstytucji stanowi o prawie jednostki do przywrócenia stanu konstytucyjności po stwierdzeniu przez Trybunał niekonstytucyjności prawnej podstawy orzeczenia, to jednak nie deklaruje utraty skuteczności prawnej ex lege niekonstytucyjnych aktów stosowania prawa. W zgodzie z zasadą pewności prawa i zasadą ochrony zaufania (art. 2 Konstytucji) nakazuje wznowienie prawomocnie (ostatecznie) zakończonych postępowań. Przepis ten odsyła do ustaw zwykłych, nakazując regulację trybu wspomnianej sanacji oraz determinując cel »wznowienia«. Osiągnięcie konstytucyjnego - określonego konstytucyjnie - celu pozostawione jest więc ustawodawcy zwykłemu i sądom orzekającym na podstawie procedur ukształtowanych w ustawach zwykłych".

Biorąc pod uwagę zaprezentowane przez NSA stanowisko nie sposób zgodzić się z twierdzeniami strony skarżącej, że stanowisko Trybunału Konstytucyjnego nie pozwala na ograniczenie (czasowe) możliwości wznowienia postępowania nawet w drodze ustawy. Trzeba bowiem podkreślić, że "zasady i tryb" postępowania zmierzającego do wzruszenia orzeczeń wydanych na podstawie przepisów uznanych następnie za niekonstytucyjne pozostawione zostały ustawodawcy zwykłemu, co jednoznacznie wynika z art. 190 ust. 4 Konstytucji RP.

Biorąc powyższe rozważania pod uwagę skargę o wznowienie postępowania należało odrzucić na podstawie art. 278 w związku z art. 280 § 1 p.p.s.a. Przeszkody do wydania rozstrzygnięcia na tej podstawie prawnej nie stanowiło uprzednie odrzucenie przez WSA we Wrocławiu postanowieniem z dnia 13 stycznia 2014 r. (nieprawomocnym) skargi wniesionej przez tę samą stronę od tego samego prawomocnego sądowego orzeczenia, podobnie jak odrzucenie przez WSA w Opolu postanowieniami z dnia 19 lutego 2014 r. w sprawach o sygn. akt I SA/Op 781/13 ii I SA/Op 782/13 (prawomocnymi) takich samych skarg o wznowienie postępowania, tyle że wniesionych przez innego pełnomocnika, albowiem w wyniku tych wszystkich wcześniejszych rozstrzygnięć nie doszło do merytorycznego rozpoznania sprawy (por. postanowienia NSA z dnia: 9 czerwca 2008 r., II FZ 117/08; 16 lipca 2009 r., II OZ 589/09; 12 kwietnia 2011, II GSK 208/11).