II SA/Wa 2083/09

Uzasadnienie

Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: Prezes ZUS) decyzją nr [...], z dnia [...] października 2009 r., wydaną na podstawie art. 138 § 1 pkt 1 k.p.a., utrzymał w mocy swoją wcześniejszą decyzję z dnia [...] września 2009 r. o odmowie przyznania K. J. świadczenia w drodze wyjątku.

Do wydania powyższych decyzji doszło w następującym stanie faktycznym i prawnym:

Wnioskiem z dnia 23 kwietnia 2009 r. K. J. wystąpił do Prezesa ZUS o przyznanie renty rodzinnej w drodze wyjątku po zmarłym ojcu T. J. W uzasadnieniu wniosku podniósł, że jest uczniem ostatniej klasy Liceum Ogólnokształcącego, za dwa tygodnie pisze maturę i będzie się ubiegał o przyjęcie na studia. Poinformował, że ma orzeczoną umiarkowaną niepełnosprawność na okres do 30 kwietnie 2010 r. oraz, że ZUS odmówił mu przyznania zarówno renty socjalnej, jak i renty rodzinnej po zmarłym ojcu w trybie zwykłym. Podał też, że jego matka B. J. ma orzeczoną lekką niepełnosprawność i jest osobą bezrobotną, poszukującą pracy.

Prezes ZUS rozpoznając powyższy wniosek, decyzją z dnia [...] września 2009 r., wydaną na podstawie art. 83 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), odmówił przyznania K. J. świadczenia w drodze wyjątku.

W uzasadnieniu decyzji, powołując się na treść art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych organ stwierdził, iż przyznanie świadczenia w drodze wyjątku możliwe jest wyłącznie w przypadku, gdy wnioskodawca spełnienia łącznie wszystkie wymienione w tym przepisie przesłanki. Wyjaśnił jednocześnie, że renta rodzinna jest świadczeniem pochodnym świadczenia, jakie przysługiwałoby osobie zmarłej. Dlatego w pierwszej kolejności sprawdzeniu podlega spełnienie powyższych przesłanek przez osobę zmarłą. Z dokumentacji zawartej w aktach rentowych wynika natomiast, że zmarły w wieku 48 lat ojciec wnioskodawcy T. J. posiadał udowodniony okres składkowy i nieskładkowy wynoszący 23 lata, 11 miesięcy i 10 dni. Przy czym, w 10-leciu przypadającym przed powstaniem całkowitej niezdolności do pracy zamiast 5 lat okresów składkowych i nieskładkowych - wymaganych do przyznania świadczenia w trybie zwykłym - udowodniono tylko 2 lata, 1 miesiąc i 13 dni. Organ podkreślił, że zmarły po zaprzestaniu pobierania zasiłku dla osoby bezrobotnej w listopadzie 2000 r. do powstania całkowitej niezdolności do pracy w lipcu 2008 r., tj. przez ponad 7 lat, nie wykonywał zatrudnienia lub innej działalności objętej ubezpieczeniami emerytalnym i rentowym. W ocenie organu nie zostały wykazane szczególne okoliczności, które uniemożliwiałyby podjęcie zatrudnienia przez T. J. i nabycie przez niego uprawnień do świadczenia w trybie zwykłym. Ponadto organ podniósł, że wnioskodawca K. J. jest osobą pełnoletnią. Zgodnie zaś z utrwalonym orzecznictwem sądów administracyjnych, wiekiem uprawniającym do świadczenia w drodze wyjątku jest wiek, w którym osoba ubiegająca się o świadczenie nie może jeszcze podjąć zatrudnienia z uwagi na niepełnoletność, czyli wiek poniżej 18 roku życia. Okres pobierania nauki powyżej 18 roku życia nie jest przesłanką uprawniającą do świadczenia w drodze wyjątku, natomiast wnioskodawca nie ma orzeczonej całkowitej niezdolności do pracy. Organ podkreślił też, że brał pod uwagę sytuację materialną wnioskodawcy, ale nie może stanowić ona jedynego kryterium przesądzającego o przyznaniu świadczenia w drodze wyjątku.

We wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy K. J. wyjaśnił, że jego zmarły ojciec T. J. przez ostanie lata życia nie wykonywał żadnego zatrudnienia, gdyż był alkoholikiem, a z ostatniej pracy został zwolniony w trybie dyscyplinarnym na podstawie art. 52 k.p.a. Mimo, że był kierowany przez matkę na leczenie przymusowe nie chciał się poddać temu leczeniu. Od 2003 r. był osobą bezdomną i zmarł na skutek wyniszczenia organizmu przez alkohol. Skarżący poinformował ponadto, że zdał maturę i został przyjęty na I rok [...] na studiach dziennych na [...]. Przyznanie renty rodzinnej w drodze wyjątku ułatwiłoby mu zatem studiowanie i życie.

W wyniku ponownego rozpatrzenia sprawy Prezes ZUS decyzją z dnia [...] października 2009 r., wydaną na podstawie art. 138 § 1 pkt 1 k.p.a., utrzymał w mocy swoją poprzednią decyzję z dnia [...] września 2009 r.

W uzasadnieniu decyzji organ podtrzymał wcześniejszą argumentację podkreślając, iż art. 83 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych może być stosowany tylko w sytuacjach wyjątkowych, gdy mimo dołożenia wszelkiej staranności zaistniały niemożliwe do przezwyciężenia przeszkody w uzyskaniu świadczenia na ogólnych zasadach. Ważne są przy tym przyczyny niespełnienia wymogów do uzyskania uprawnień do świadczenia w trybie zwykłym. Z dokumentacji zawartej w aktach rentowych wynika natomiast, że zmarły ojciec wnioskodawcy T. J. od 27 listopada 2000 r. tj. od zaprzestania pobierania zasiłku dla bezrobotnych do 1 lipca 2008 r. tj. do dnia powstania całkowitej niezdolności do pracy - ustalonej orzeczeniem komisji lekarskiej ZUS z dnia [...] września 2008 r. zaocznie po zgonie - nie wykonywał zatrudnienia lub innej działalności objętej ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi. We wskazanym okresie nie była wobec niego orzeczona całkowita niezdolność do pracy, zatem przyczyną braku uprawnień do renty w trybie zwykłym nie był stan zdrowia lub inne zdarzenie zewnętrzne, niezależne od woli ubezpieczonego, którego nie można było przewidzieć i któremu nie można było zapobiec. Organ podkreślił przy tym, że przez szczególne okoliczności rozumie się wydarzenia o charakterze nadzwyczajnym, które wbrew zamiarom i woli ubezpieczonego stanowią niemożliwą do przezwyciężenia przeszkodę w kontynuowaniu zatrudnienia. Niespełnienie przez ojca wnioskodawcy powyższego warunku powoduje, że K. J. nie można skutecznie domagać się renty rodzinnej, jako że prawo do tego świadczenia jest pochodną prawa przysługującego ubezpieczonemu.

Odnosząc się do argumentów zawartych we wniosku o ponowne rozpatrzenie organ wyjaśnił, iż uzależnienie alkoholowe nie stanowi niedającej się usunąć przeszkody, która uniemożliwiałaby świadczenie pracy. Nie jest też zdarzeniem skutkującym niezdolnością do pracy i nie może być uznane za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 83 ustawy. W związku z powyższym alkoholizm ojca wnioskodawcy nie może stanowić usprawiedliwienia dla wykazanych wyżej przerw w ubezpieczeniu.

Organ ponownie też podkreślił, że wnioskodawca jest osobą pełnoletnią i nie ma orzeczonej całkowitej niezdolności do pracy, a więc w obecnym stanie prawnym nie istnieje żadna przeszkoda w podjęciu przez niego zatrudnienia lub działalności objętej ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi. W myśl bowiem art. 83 ustawy, przeszkodą w podjęciu pracy lub innej działalności objętej ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi jest taki wiek, w którym osoba ubiegająca się o to świadczenie nie może podjąć jeszcze zatrudnienia z uwagi na niepełnoletność, a nie ogólna granica wieku osób uczących się lub studiujących. Przeszkodą uniemożliwiającą zatrudnienie w myśl tego przepisu nie jest zatem pobieranie nauki, lecz wiek, który uniemożliwia w ogóle podjęcie pracy tj. wiek poniżej 18 lat lub wiek emerytalny. W rozumieniu art. 83 ustawy, nauka nie jest zatem przesłanką uniemożliwiającą podjęcie pracy. Organ dodatkowo podkreślił, że w obecnym stanie prawnym nie ma zakazów i ograniczeń w zakresie podejmowania zatrudnienia przez pełnoletnich uczniów i studentów pobierających naukę zarówno w systemie dziennym, jak i zaocznym. Na poparcie swojego stanowiska powołał się też na wyrok NSA z dnia 15.01.2002 r., sygn. II SA 2538/01 oraz wyrok WSA w Warszawie z dnia 24.11.2006 r., sygn. akt II SA/Wa 1543/06.

W skardze na powyższą decyzję skierowanej do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie K. J. zarzucił, że Prezes ZUS powielił w jej uzasadnieniu swoje stanowisko z poprzedniej decyzji. Skarżący nie zgodził się ze stanowiskiem organu, że alkoholizm ojca nie stanowił niedającej się usuną przeszkody do kontynuowania przez niego zatrudnienia. Podkreślił, że zmarły ojciec znęcał się nad nim oraz nad jego matką za co został skazany wyrokiem Sądu Rejonowego w L. Ponownie też podniósł, że rozpoczął studia dzienne na I roku [...]. Przy tym systemie nauki, a także z uwagi na problemy ze zdrowiem (w tym nękającą go depresję), ma bardzo ograniczone możliwości łączenia nauki z pracą. Do skargi załączył odpis wyroku Sądu Rejonowego w L. Wydział IX Karny z dnia [...] czerwca 2000 r. sygn. akt [...] oraz kopię protokołu z czynności przeprowadzonej przez komornika sądowego w dniu 25 czerwca 2003 r.

Prezes ZUS w odpowiedzi na skargę wniósł o jej oddalenie podtrzymując w całości argumentację przedstawioną w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, zważył co następuje:

Zgodnie z art. 1 § 1 ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. – Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. Nr 153, poz. 1269), sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości przez kontrolę działalności administracji publicznej, przy czym w świetle paragrafu drugiego powołanego wyżej artykułu kontrola ta sprawowana jest pod względem zgodności z prawem, jeżeli ustawy nie stanowią inaczej. Innymi słowy, wchodzi tutaj w grę kontrola aktów lub czynności z zakresu administracji publicznej dokonywana pod względem ich zgodności z prawem materialnym i przepisami procesowymi, nie zaś według kryteriów odnoszących się do słuszności rozstrzygnięcia.

Ponadto, co wymaga podkreślenia, Sąd rozstrzyga w granicach danej sprawy nie będąc jednak związany zarzutami i wnioskami skargi oraz powołaną podstawą prawną (art. 134 § 1 ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi).

Rozpoznając sprawę w świetle powołanych wyżej kryteriów Sąd stwierdził, iż skarga nie zasługuje na uwzględnienie.

Stosownie do treści art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), ubezpieczonym i pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków przewidzianych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych może przyznać w drodze wyjątku świadczenie w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie.

Z treści powołanego przepisu wynikają trzy przesłanki warunkujące ubezpieczonemu bądź też pozostałym po nim członkom rodziny przyznanie świadczenia w drodze wyjątku. Po pierwsze, niespełnienie wymagań dających prawo do emerytury lub renty musi być spowodowane szczególnymi okolicznościami; po drugie, ubiegający się o to świadczenie nie może podjąć pracy lub innej działalności zarobkowej, objętej ubezpieczeniem społecznym z powodu całkowitej niezdolności do pracy lub wieku; po trzecie, osoba ta nie ma niezbędnych środków utrzymania.

Przyznanie przedmiotowego świadczenia ustawa uzależnia od łącznego (kumulatywnego) spełnienia wszystkich trzech wymienionych przesłanek. Brak choćby jednej z nich wyklucza tę możliwość.

Należy jednocześnie podkreślić, że świadczenie to nie jest świadczeniem socjalnym, przyznawanym wyłącznie według potrzeb ze względu na trudną sytuację materialną wnioskodawcy. Jest to świadczenie, które może być przyznane w razie nieznacznego niedopełnienia warunków do uzyskania renty na zasadach ogólnych. Ponadto z przepisu art. 83 ust. 1 ustawy o rentach i emeryturach wynika, iż przede wszystkim konieczne jest wykazanie, że ubezpieczony, którego praca stanowi źródło uprawnień do świadczenia z ubezpieczenia społecznego, nie wypracował prawa do "normalnego" świadczenia ubezpieczeniowego na skutek jakichś szczególnych okoliczności.

Wyjaśnienia również wymaga, że wnioskowana przez skarżącego renta rodzinna w drodze wyjątku jest świadczeniem pochodnym od świadczenia jakie przysługiwałoby osobie zmarłej. Organ był zatem obowiązany, w pierwszej kolejności zbadać spełnienie ww. przesłanek przez zmarłego ojca wnioskodawcy, a następnie przez samego wnioskodawcę.

Z zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika, że zmarły w wieku 48 lat ojciec wnioskodawcy T. J. nie nabył prawa do świadczenia ustawowego, albowiem w ostatnim 10-leciu liczonym przed stwierdzeniem u niego przez Komisję Lekarską ZUS całkowitej niezdolności do pracy tj. do 1 lipca 2008 r., nie uzyskał 5 letniego okresu składkowego i nieskładkowego zaliczanego do uprawnień emerytalno-rentowych. Jak wynika z zebranego w sprawie materiału dowodowego, wymieniony utracił zatrudnienie w 1999 r. z powodu nadużywania alkoholu. Mimo podejmowanych wysiłków przez jego rodzinę nie podjął leczenia odwykowego, co doprowadziło do rozpadu jego związku małżeńskiego, bezdomności, a w dalszej konsekwencji do zgonu. We wskazanym okresie życia ubezpieczonego nie można zatem doszukać się takich zdarzeń lub sytuacji, na które nie miał on wpływu, a które przeszkodziły mu w podejmowaniu zatrudnienia. Wręcz przeciwnie, nie podejmując leczenia uzależnienia alkoholowego, a takie warunki były mu stwarzane, dokonał świadomego wyboru dalszej drogi życiowej. Tym samym, nie można twierdzeniu Prezesa ZUS odmówić racji, iż przyczyną braku uprawnień do renty na podstawie ustawy nie był stan zdrowia lub inne zdarzenie zewnętrzne, niezależne od woli wymienionego, którego nie można było przewidzieć i któremu nie można było zapobiec. W świetle ugruntowanego orzecznictwa sądów administracyjnych choroba alkoholowa nie może być kwalifikowana jako spełniająca przesłankę ustawową "szczególnej okoliczności". Przykładowo NSA w wyroku z dnia 21 stycznia 2003 r., sygn. akt II SA 3404/02 (publik. LEX nr 142371) stwierdził, że uzależnienie alkoholowe nie stanowi niedającej się usunąć przeszkody, która uniemożliwiałaby świadczenie pracy. Nie jest też zdarzeniem skutkującym niezdolnością do pracy i jako takie nie może być uznane za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Organ prawidłowo też wywiódł, iż w stanie faktycznym niniejszej sprawy nie została spełniona także druga przesłanka przewidziana w art. 83 ust. 1 ww. ustawy, gdyż skarżący w świetle tego przepisu nie może być uznany za osobę, która nie może podjąć pracy lub innej działalności objętej ubezpieczeniem społecznym z uwagi na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek.

Niemożność podjęcia pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym omawiany przepis łączy z całkowitą niezdolnością do pracy, bądź wiekiem. Oba elementy skarżącego zaś nie dotyczą. Nie został bowiem orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS uznany za całkowicie niezdolnego do pracy, gdyż ma orzeczoną jedynie umiarkowaną niepełnosprawność na okres do 30 kwietnie 2010 r., a ponadto znajduje się w wieku umożliwiającym zatrudnienie. Przez pojęcie wieku, jako przeszkodzie w podjęciu pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym, uprawniającym w konsekwencji do świadczenia (tu renty rodzinnej) w drodze wyjątku, należy bowiem rozumieć wiek, w którym osoba ubiegająca się o to świadczenie nie może jeszcze podjąć zatrudnienia z uwagi na niepełnoletność (wiek poniżej 18 lat życia), a nie ogólną granicę wieku uczących się lub studiujących, w tym uprawniającą do renty rodzinnej na zasadach ustawowych. Okres pobierania nauki powyżej 18 roku życia nie skutkuje w kontekście unormowania tego przepisu uprawnieniami dziecka do świadczenia w drodze wyjątku po ubezpieczonym rodzicu. Kryterium pobierania nauki w tym przepisie bowiem nie występuje, zatem kontynuowanie nauki nie jest w rozumieniu tego przepisu okolicznością uniemożliwiającą podjęcie pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym.

W świetle powyższych rozważań, z uwagi na to, że nie została spełniona zarówno przesłanka "szczególnych okoliczności" uzasadniających niespełnienie przez zmarłego wymagań dających prawo do emerytury lub renty w trybie zwykłym, jak też przesłanka niemożności podjęcia przez wnioskodawcę K. J. pracy lub innej działalności zarobkowej, objętej ubezpieczeniem społecznym z powodu całkowitej niezdolności do pracy lub wieku, organ nie mógł tym samym uwzględnić wniosku skarżącego o przyznanie świadczenia w tym trybie.

Skarżący oraz jego matka znajdują się niewątpliwie w trudnej sytuacji materialnej. Trudna sytuacja materialna nie wystarcza jednak do przyznania świadczenia typu ubezpieczeniowego, jakim jest świadczenie z art. 83 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nie jest to bowiem świadczenie socjalne, zatem jego przyznanie nie zależy wyłącznie od potrzeb osoby o nie się ubiegającej, nawet gdy są one uzasadnione. Potrzeby te mogą natomiast uzasadniać ubieganie się przez skarżącego o świadczenie z tytułu pomocy społecznej oraz inne formy pomocy materialnej przewidzianej dla młodzieży uczącej się.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że zaskarżona decyzja oraz utrzymana nią w mocy decyzja Prezesa ZUS z dnia [...] września 2009 r. odpowiadają prawu.

Mając powyższe na uwadze Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, na podstawie art. 151 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.), orzekł jak w sentencji wyroku.